مهدی نورمحمدی میگوید: «برخی اسناد تاریخی به صدای ضبط شده عارف قزوینی در لوله فونوگراف اشاره می کنند. بنابراین هنوز امیدها برای یافت شدن صدای ضبط شده عارف وجود دارد.»
عارف قزوینی یکی از مشهورترین و اثرگذارترین شخصیتهای ادبی و هنری ایرانی از دوره مشروطیت تا عصر حاضر است. وی که شخصیتی مرکب از استعدادهای گوناگون داشت.
با وقوع انقلاب مشروطه و وزیدن نسیم روح بخش آزادی هنرهای خود را به خدمت آرمانهای این انقلاب بزرگ مردمی درآورد. وی با صداقت و صمیمیتی که در این راه بروز داد ملقب به عنوان باارزش شاعر ملی شد.
عارف شیدا و شیفته وطن خویش بود و عمر خویش را بر سر این عشق شورانگیز به پایان برد. به گفته صاحب نظران در عصر مشروطه هیچ سخنی نتوانست مانند کلام او در دل های مردم اثر کند و آنان را به خیزش و تکاپو وادارد.
اگرچه آثار ادبی و هنری عارف به بیش از یک سده گذشته تعلق دارد از تازگی آن به هیچ وجه کاسته نشده. خواندن و شنیدن آنها همچنان دلپذیر و شنیدنی است.
از همین روی باید گفت عارف از جمله شخصیتهایی است که نامشان در حافظه جمعی ایرانیان ثبت شده است. شخصیت عارف از سه بعد هنر، ادب و سیاست حائز اهمیت و بررسی است.
این موسیقیدان و کنشگر سیاسی برجسته به شدت شخصیتی انسان دوست بود. وی دل در تعالی اجتماع و بهبود وضعیت انسان داشت.
کنسرتهای ارزان او برای کارگران و فرودستان اجتماع مشهور است. فرهنگ امروز نیازمند پژوهشهای جدی درباره زندگی و هنر عارف قزوینی است.
کتاب عارف موسیقی دان
چرا که هنوز ناگفتههای بسیاری درباره زندگی و هنر این شخصیت برجسته وجود دارد. یکی از پژوهشگران تخصصی در این زمینه مهدی نورمحمدی است.
او که پیشتر دو کتاب «نامههای عارف قزوینی» و «اخبار عارف قزوینی در مطبوعات از دوره قاجار تا عصر حاضر» را منتشر کرده بود. به تازگی نیز کتاب «عارف موسیقی دان» را منتشر کرده است.
این کتاب با شمارگان ۵۰۰ نسخه، ۵۵۲ صفحه و بهای ۱۶۵ هزار تومان توسط انتشارات ماهور در دسترس مخاطبان قرار گرفته است.
نورمحمدی با هر کتاب خود نکات تازهای را درباره زندگی عارف ارائه کرده است. نورمحمدی مورخ، پژوهشگر و سندشناس است. او برگزیده نخستین دوره جایزه زندهیاد دکتر باستانی پاریزی در رشته تاریخ است.
از دیگر کتابهای او میتوان به این موارد اشاره کرد:
«ترور در بهارستان»، «خاطرات عارف قزوینی»، «تاریخچه میرزا کوچکخان»، «مرقع دلگشا»، «قزوین در انقلاب مشروطیت»، «مشروطه به روایت کسروی»، «من و آزادی»، «اخبار و اسناد قمرالملوک وزیری» و…
سخنان نور محمدی
عارف علاوه بر حاج صادق خرازی مدتی نیز نزد حاج ملا عبدالکریم جناب قزوینی و سید جعفر مجتهد لنگرودی به تحصیل موسیقی پرداخت. او در دیوان خود اشارهای به آنها نکرده است. عارف در طول حیات خود هرگز برای خواننده ای آهنگ و یا تصنیف نساخته است.
عارف معتقد بود اگر شاعر و تصنیف ساز دو نفر باشند این تصنیف خوب از آب درنمیآید. ملا عبدالکریم جناب یکی از اساتید بزرگ موسیقی ایران در عصر قاجار است.
وی در سال ۱۲۸۷ خورشیدی بدرود حیات گفته است. وی در احاطه بر ردیف، مرکبخوانی، بلندخوانی یگانه دهر بود.
به نظر من شاگردی عارف نزد جناب در تسلط عارف بر احاطه به ردیف دانستن گوشههای مهجور و توانمندی او در فن مرکبخوانی عالی تأثیر فراوانی به جا گذاشته است.
چرا عارف تنها یک شاگرد شناخته شده داشته است؟
پرورش شاگرد برای یک استاد موسیقی مستلزم داشتن اوقات فراغت و آسودگی فکری است. در حالی که عارف به دلیل مشغلههای فراوان سیاسی و همچنین گرفتاریهای زندگی خانه به دوشی هیچ گاه وقت و فرصت کافی برای پرورش شاگرد نداشته است.
علاوه بر این چون عارف شخص بسیار حساسی بوده معاشرت با او و آموختن از وی نیز کار آسانی نبوده. به همین دلایل از عارف شاگرد شناختهشدهای به جز رضا قلی میرزا ظلی باقی نمانده است.
عارف در اواخر بهار سال ۱۲۹۸ در بازگشت از استانبول مدتی در انزلی و رشت اقامت گزید. ظلی در این سال و در حالی که ۱۲ سال بیشتر نداشته با عارف آشنا و از تعلیمات وی بهرهمند شده است.
از آن جا که شیوه خوانندگی ظلی شباهت چندانی با شیوه استاد دیگرش اقبالالسلطان ندارد میتوان چنین احتمال داد که شیوه خوانندگی وی به عارف نزدیک تر بوده است.
در خصوص احتمال باقی ماندن صدایی از عارف چه نظری دارید؟
عارف هنوز به بیماری حنجره دچار نشده و صدایش را از دست نداده بود. در این زمان کمپانیهای ضبط صفحات گرامافون اصرار فراوانی برای ضبط صدای عارف داشتند.
مبالغ گزافی نیز برای این کار به او پیشنهاد دادند. حتی کمپانی پارلفون مرتضی نیداود نوازنده مشهور تار را به نمایندگی از خود برای ضبط صفحه نزد عارف فرستاد. این درخواست مورد پذیرش وی قرار نگرفت.
بر همین اساس میتوان با قاطعیت گفت هیچ گونه اثر ضبط شدهای از صدای عارف در صفحات گرامافون باقی نمانده است.
اما با توجه به اشاره صریح عارف در دیوانش که نوشته است او را به حضور مظفرالدین شاه بردند تا یکی دو لوله فونوگراف پر کند.
همچنین نوشته دکتر باستانی پاریزی مبنی بر این که در رستوران برج ایفل از یک ایرانی شنیده است. یک لوله فونوگراف حاوی آواز عارف قزوینی و پیانوی مظفرالدین شاه در یک حراجی در لندن به فروش رفته است.
هنوز امید به یافتن تنها اثر صوتی بازمانده از عارف وجود دارد. عارف یکی از پیشگامان اجرای کنسرت در ایران لقب یافته است. فصل چهارم کتاب به کنسرتهای عارف اختصاص یافته است.
چه نکات تازهیابی در فصل چهارم کتاب وجود دارد؟
در این فصل کنسرتهای عارف بر حسب تاریخ اجرایشان را در کتاب آوردهام. هر کنسرت دارای یک شناسه و تاریخچه است. در آن اجرا به تاریخ، مناسبت اجرا، مکان اجرا، نوازندگان شناخته شده است.
از نکات تازه این فصل این است که بر اساس مندرجات اسناد و مطبوعات قدیمی به این نکته دست یافتهام.
عارف در دیوان خود به سهو اطلاعات مربوط به کنسرت «جشن نصرت ملی» را با کنسرت «به منفعت حریقزدگان بازار» که هر دو را در سال ۱۲۸۸ خورشیدی در ویرانههای انجمن اخوت و باغ مشرف اجرا کرده در هم آمیخته است.
این کنسرتها در واقع دو کنسرت جداگانه هستند.
بر اساس مندرجات روزنامه های قدیمی همچون رعد این نکته که عارف پس از بازگشت از استانبول در ۲۸ شهریور ۱۲۹۸ کنسرتی را در گراند هتل به همراه جمعی از نوازندگان اجرا می کند، به دست آمد.
روز بعد نیز بر اثر درخواستهای مردم مجدداً این کنسرت را در ۱ مهر همان سال به روی صحنه برده است. علاوه بر این کنسرت با بلیط ارزان قیمت افراد کم بضاعت و بی بضاعت توسط عارف در ۲۶ فروردین ۱۳۰۲ و خواندن.
تصنیفهای «تا رخت مقید نقاب است» و «ای دست حق پشت و پناهت باز آ» در این کنسرت در گراند هتل از جمله نکات تازهیاب این فصل است.
اولین کنسرت معروف قزوینی
گفتنی است با توجه به این که تا پیش از احداث گراند هتل تهران به جز سالن مدرسه نظام فاقد یک سالن مسقف استاندارد برای اجرای کنسرت بود. عارف کنسرتهای خود را در فضاهای سرباز و پارکهای تهران نظیر:
باغهای بهجت آباد، پارک امینالدوله و پارک ظلالسلطان اجرا میکرد.
با ساخته شدن گراند هتل توسط باقراف در خیابان لالهزار در سال ۱۲۹۳ خورشیدی برای اولین بار کنسرت معروف خود را در ۱۴ آبان سال ۱۲۹۴ در این مکان با همکاری درویش خان به روی صحنه برد.
بر همین اساس عارف نخستین موسیقی دان ایرانی است که در گراند هتل کنسرت اجرا کرده است.
کنسرت جمهوری شاید یکی از مشهورترین کنسرتهای تاریخ موسیقی ایران در عصر جدید باشد. از این کتاب اسامی نوازندگان این کنسرت به دست آمد و به نسل جدید معرفی شد.
چرا کنسرت جمهوری از اهمیت بسیاری برخوردار است؟
کنسرت جمهوری از معروفترین و پرازدحامترین کنسرتهای عارف و آخرین کنسرت محسوب می شود. در تهران این کنسرت برگزار شده است.
وقتی تمایلات جمهوری خواهی در اواخر بهمن سال ۱۳۰۲ خورشیدی شدت یافت. عارف تنفر شدیدی از قاجاریه داشت و تمام بدبختیهای مملکت را از این سلسله میدانست.
پس از ملاقات کوتاهی با سردار سپه کنسرت معروف جمهوری را در گراند هتل به روی صحنه برد. این کنسرت بیشتر از دیگر کنسرتهای عارف در مطبوعات آن زمان انعکاس یافت.
بنده بر اساس دستیابی به خاطرات شفاهی استاد اسماعیل مهرتاش در فیلم مستند کمیاب سیمای معاصران که در ۲۸ دی ماه سال ۱۳۵۶ از تلویزیون پخش شد موفق به شناسایی نوازندگان این کنسرت شدم.
به گزارش خبرگزاری مهر و بازانتشار توسط زخمه
شناسه خبر: 1745001025